Eluca Atalının İran Hizbullah zindanında romanına resenziya

Eluca Atalının İran Hizbullah zindanında romanına resenziya
İNQİLAB DÖVLƏTİNİN HAMİLƏLİK SİNDROMU və ya

FANATİKLİYİN UĞRADIĞI MUTASİYADAN YARANMIŞ DEMOKRATİYA

Romanın başlanğıcında müəllif ”Cəmilə” romanının müəllifi Cəmilədən söz açır, həmin Cəmilə ki, qırxıncı illərdə Fransa Əlcəzairi işğal edəndə 17 yaşında idi və fransız əsgərləri tərəfindən təcəvüz olunmuşdur. Cəmiləni öyrəncilərinə qəhrəman kimi tanıdan öyrətmənin, Güney Azərbaycanlı Səriyyə müəllimənin amacı, onun susmamağını qadınlara örnək göstərməklə onların haqqsızlığa qarşı susmamağı aşılamaqdır. Bu öyrəncilərdən biri də onyaşlı Urmiyalı qız Fatmadır və o, Eluca Atalının əsərinin baş qəhramanıdır. Əsərin süjeti prototip Fatma Kəriminin Urmiyədəki dörd yüz səksən məhbusla dolu qadın zindanı Nisvanda yazdığı gündəliyi əsasında qurulub. Gündəlik 114 gün ərzində yazılıb və hər gün bu yazılarda bir yeni misli görülməmiş cəfəngiyyat, yeni insan taleyi və ağlasığmaz hadisələrin izahı Fatmanın öz fikirləri ilə birgə verilib. İlk günün yazısı ”Təsəvvür edirsən, dörd yüz səksən ana, dörd yüz səksən bacı, dörd yüz səksən qız bir sonrakı saniyələrinin necə olacağını bilmirlər” cümləsi ifadə olunur. Tarixi 1988- ci ilin 25 mayı olan həmin gündən 35 il keçsə də dünya hələ də İranda qadınların nələr yaşadıqlarını təsəvvür etməkdə acizdir!

Kimdir Fatma və onun gündəliyi nədən önəm daşımalı idi? Zənnimcə, Eluca Atalının oxucuya anlatmaq istədiyi məqam elə bu sualın cavabındadır. Fatma Güney Azərbaycanda azadlıq uğrunda mücadilə aparan və bütün fəlakətlərdən yüksəyə qalxa bilən qadınların xas simasıdır. Onun öğrətməni milli təfəkkürlü və vətənpərvər tipik Azərbaycan ziyalısıdır. Onun ailəsi qurbanlar vermiş və verməkdə olan tipik mücadiləçi Azərbaycan Türk ailəsidir, eləcə də onun dostları. Əsər boyu Eluca Atalının bu texnikadan məharətlə istifadə etməsi və nəqlin başından sonunacan cərayan edən müxtəlif hadisələrin bir-biri ilə aşkar şəkildə bu məqsədə xidmət etməsi oxucunun marağına və rəğbətinə səbəb olur.

Əsər bir tarixi romandır və müəllif öz hədəfinə ulaşmışdır: təfərruatlı izahlarla dolu yaradılmış səhnələr Quzey Azərbaycan oxucusuna müasir İranın tam dolğun mənzərəsini göstərmək, onun siyasi və sosial-ictimai həyatının iç üzünü nümayiş etdirmək və fəlakətlərin səbəblərinin əsas qaynağının tək Güney Azərbaycanda deyil, bütövlükdə Azərbaycan məsələsi olmasında eləcə də dünya siyasəti içərisində Türk məsələsi olmasını qabartmaqdır. Müəllifin hədəfi həmçinin Güney Azərbaycan xalqına onun tarixi keçmişini və Quzey Azərbaycanda baş verən bir çox tarixi və siyasi hadisələri anlatmaq olmalıdır ki, oxucu əsər boyunca həm geniş coğrafiyada həm də qədim dövrdən bu günə uzun tarixi dönəmlərdə səyahət etmiş olur. Beləliklə əsər o taylı bu taylı xalqımızın inteqrasiyasına xidmət etmiş olur! Bu bir gerçəklikdir ki, iki əsrə yaxın uzun zaman ərzində ayrı düşmüş, qərəzli və məqsədyönlü qurulmuş Farsistan və Rusiya imperiya mexanizmlərinin nəticəsində bir-birinə bir çox mənalarda yad düşmüş xalqın yaxınlaşmasına, bir-birinin dərdlərinin doğru-düzgün öyrənməsinə böyük ehtiyac vardır! Burada oxucu Kərəc şəhərindəki Qızılhasar zindanından, ”Urmiyədə yenə beş nəfərin, Ərdəbildə üç, Məşhəddə iki, Həndicanda bir nəfər, Cəhrom və Təbrizdə iki nəfər dara çəkilib” xəbəri verilən günün ”cəmi iyirmi dörd nəfər ” deyilən gün hesab edilməsindən xəbərdar olur. Oxucu öyrənir ki, ”Hizbullahın beyinyuma əməliyyatı uşaqlar arasında vüsət alıb, bu dəqiqə ölkədəki on uşaqdan səkkizi imamın gənc xomeynçilər ordusunun üzvüdür”.

Bütün təsvirlər və dialoqlarda müəllif Güney Azərbaycan şivəsini olduğu kimi vermişdir və bununla da ümumi mənzərəni və reallığı canlı və təbii şəkildə əks etdirmişdir. Burada müəllif obrazların dili ilə əsgər deyil sərbaz deyir, zəki deyil huşlu deyir, nədir/nə olan şeydir demir nəmənədir deyir, yaş əvəzinə sinni, havayı əvəzinə məccani, yüzdə yüz əvəzinə səddə sədd deyir, nişan almaq, namxuda, müşkül, pastar, pərsəng, korafəhm, ”yox, baba”, ”çifayda”, yamanlamaq, hava yemək, hökmən, xərid, libas, və bir çox başqa kəlmələri işlətməklə o taydakı söhbətlərin bədiilini qoruyub saxlayır.

Normal sivil toplumlarda insanlar adətən parklarda istirahət edərlər, uşaqlar oynayarlar, yetkinlər asudə vaxtlarını gözəl keçirərlər. Əsərdə yer alan ən böyük paradoks isə burada tanış olduğumuz əsas mənzərələrdən biri az qala hər sübh azanından dərhal sonra adamların dar ağacına çəkildiyi Milli Parkdır. ”…Gör işin harasıdır, körpə uşaqlar edam tamaşası hazırlayırlar, küçədə, bazarda gördükləri dar ağacını öz oyunlarına gətirirlər”. Bunu valideynlərinə ”mənu uşaq bilməyin, mən artıq kədərli xəbərə alışdım” deyən onyaşlı Fatma danışır. Bəli, görünən odur ki, burada uşaqlar kədərdən tez böyüməli olurlar! Müəllif vurğulayır ki, Pəhləvi rejimindən fərqli olaraq molla rejimi edamların açıq havada, əsasən şəhər meydanında, əhalinin gözü qarşısında həyata keçirilməsinə qərar vermişdi. Göründüyü kimi, bu rejimlərin fərqi təkçə bu xususdadır – edamların hanşı şəraitdə həyata keçirməsində! Yəni əslində onların mahiyyəti eynidir – zülm və insanlıq dışı idarə üsulu! Bu toplumda suçsuz insanlar məhkəməz yarqılanır və edam olunur, və onların nəinki cəsədi ailələrinə verilmir, hətta onların qətlinə sərf etdikləri güllənin xərcini belə ailələri ödəməlidir, onlar öz məzarını belə özləri qazmalıdırlar. Burada insanın məzarının olması əslində xoşbəxtlikdir, çinki bu rejimdə hər kəsə məzar qismət olmur.

Əsər ”Bu Hizbullah tayfası millətin irz və namusunu murdar nəfsini yemləməkdən ötrü oyun-oyuncağa” döndərilməsini ifşa edir. Hələ 10-11 yaşlarında olarkən məktəbli Fatmaya göz qoyan və tümənlə hər şeyə sahib ola biləcəyini düşünən kor mollanın nə qədər şərəfsiz olduğunu göstərən yazar, əslində tək Fatmanın taleyini və kor mollanın zehniyyatını deyil, ümumilikdə İranda 1979-cu il İnqilabından sonra tuğyan edən qara dünyanı ifşa edir. Amma və lakin bütün ağır səhnələrdə, yazarın Fatma prototipinin ”amma kiçiklərin də ənginlikdə üzmək haqqını əlindən almaq olmaz” söyləməsilə çatdırdığı əsas fikir bərqərardır. Bu rejim bütün ənginliyi murdarlasa və ya qana boyasa belə, təslim olmaq yox! İnsan haqqları uğrunda mübarizə hər gün davam edir!

Fatmanın və onun dostu İsgəndərin oynadığı oyunlar bildiyimiz adi uşaq oyunları deyildir. Öz evlərində akvariumda bəslədikləri balıqlarla millətçi söhbətləri aparan bu uşaqlar balıqlara Səməd Behrəngi balığı və Qara balıq adlarını vermişlər. Bu uşaqların dünyagörüşündə ”dərya xəyalların gerçəkləşə biləcəyi məkan idi”. Milli təfəkkürlü, əsərləri ilə uşaqlara azad düşünməyi sövq edən yazar Səməd Behrəngiyə qarşı qara balıqların obrazında duran kor mollalarla üzləşirik. Zənnimcə, Eluca Atalının seçdiyi bu üslüb təsadüfi deyildir, çünki hər zaman belə gördük – Nəsimini, Hüseyn Cavidi, Mikayıl Müşviqi, Məhəmmədəmin Rəsulzadəni və AXC qurucularını, Seyid Cəfər Pişəvəri və 1945-46 ci illər Milli Hökümət fədailərini, Fatmanın da ədəbiyyat müəllimi olmuş tanınmış şair Əlirza Şükrü Əfşar, Əbdülqadir Marağani, Sultan Hüseyn, müasirimiz Səid Mətinpur və minlərlə başqa igid və işıqlı soydaşlarımızı! Onlar qaranlıqda olan kütləyə işıq verə bilmək üçün, zülmün və hegemon qüvvələrin qarşısına tək çıxdılar və sonunacan savaş verdilər. Bəli, Səməd Behrəngi balığının timsalında hər bir mücadilə ruhlu Azərbaycan Türkünün ”hərəkətləri bütün müəmmalara son qoyur, içində yetişdirdiyi qətiyyətlə”! Fatma bu şəxsləri özünə ideal bildiyi üçün onun iradəsi güclüdür və o, zindanda sonunacan qanlar və ağrılardan zülm çəksə də iradəsi sınmır. Onun üçün ”ruhun yetkinliyi əsasdır”. O, ən çətin anında ”Cəmilə” iradəsindən

”Səni sındırmaq istəyənlər qarşısında əzm nümayiş etdir!” aforizmini özünə xatırladır və dik durmağa çalışır və o, özü-özündəki vüqarı sevir. Fatma öz gücünün fərqindədir və ”mən tək bədəndən ibarət deyiləm ki, məni şəxsən tanısınlar, yetər mənim əməlimdən xəbərdar olsunlar. Mənim varlığımı onlara siz çatdıracaqsınız” deyir oxucuya. Doxsan gün işgəncə və məzar əzabı yaşayandan sonra o, hələ də mollaların ”azadlıq toxumu səpməyimdən ehtiyatlanırlar” yazır. O, ”milli mübarizədə hər şeyi əvvəlcədən gözaltına almış” bir zindan salnaməçisidir! O, Ettelaatın verdiyi işgəncədən qorxmur, ağzından-başından qan axa-axa hələ də ”mən yazsaydım Pişəvərini böyük hərflərlə yazardım” deyir. Fatma üçün ağır cəza hədər zəhmətdir və o, öz mücadiləsinin hədər olmayacağına əmindir!

Əsər tarixi romandır və hazırki gerçəkliyin səbəblərinin tarixi keçmişlə, İran rejiminin anti-Türk siyasəti və dünya siyasəti ilə əlaqələndirərək rejimin gerçək xislətini ifşa edir. Azərbaycan toponimlərinin birər-birər Farsdilli termlər və ya rejimin xas adamlarının adı ilə dəyişməsi də həssas oxucunun diqqətini çəkir. Çox bilgili və duyarlı Fatmanın nə atası Allahkərimə verdiyi sualları nə də çeşidli səhnələrdə baş verən hadisələrə qarşı emosiyaları təsadüfi deyildir. Allahkərim kişi yekə bir sarı heyvanı qızına uzadır və anladır ki, ”Urmiyənin ən yaxşı kəpək kimi yumşaq heyvası binəyi-dövrdən bizim məhəllədə yetişib. Məhəlləmizin də Heyvalıq adı buradan gəlir”. Həssas Fatma isə atasına xatırladır ki, ”deyilirdi, bu rejim gələnə qədər, indi molla Hatəm məhəlləsi deyilir”. Eləcə də, salnamələrdə adı keçən böyük Türk sərkərdəsi Əbdülsəməd xan Sərdar tərəfindən XIII ci əsrdə inşa edilmiş və onun adını daşıyan Sərdar Məscidinin adını dəyişib Zəfər məscidi qoyublar, bütün qəsəbələrin, küçələrin, kəndlərin, mədəniyyət abidələrinin adlarını dəyişib ya Farsca ya da İslama aid bir uydurma adlar qoyublar.

Beləliklə, yazar oxucuya Azərbaycan ərazisində yerli Türk xalqının anlamadığı adların səbəbini hər bir Azərbaycan toponiminin qərəzli dəyişdirilməsini, Türk irsinin silmə cəhdlərini, Türklərə qarşı aparılan hələ Pəhləvi zamanında başlamış sistematik və ayatullalara onlardan irs qaldığı tək strategiya olan sistematik assimilyasiya siyasətini xatırladır. Eluca Atalının qəhrəmanı Fatma məktəbdən çıxıb, birbaşa ana dilini öyrənmək üçün gizli türk dili dərnəyinə gedir. Bu dərnəklər Urmiyədə, Təbrizdə, və bütün Güney Azərbaycan şəhərlərində qəfildən silahlı Ettelaat nümayəndələri tərəfindən basılır, dərnək üzvləri həbs edilir və işgəncələrə və edama məhkum olunurlar. Cəmiyyətdə olduğu kimi, rejimin millətçilərimizi dənləmək üçün apardığı bu əməliyyatları Eluca Atalı da əsərdə ”bayquş əməliyyatı” adlandırır. ”Yaşıl İran ideyası” adı altında Azərbaycan Türklərinin Urmu gölünün ətraf məntəqələrində apardıqları təxribatlar və basqınlar, evində Türk dilində kitab və ya hər hansı yazılı sənəd tapılanların tutulub millətçi adı ilə uzunmüddətli həbsə məhkum olunması və s. bu kimi hadisələr rejimin iç üzünü ifşa edir.

Bu tarixi romanda ABŞ prezidentləri Ceyms Karter və Kennediyə, SSSR-i Kommunist Partiyasının rəhbəri Xruşova, Türkiyə Cümhuriyyəti presidenti Atatürkə, İraq prezidenti və Kremlin dostu Səddam Hüseynə, Məhəmmədrza Şah Pəhləviyə, şahbanu Fərəh xanıma, ölkənin din xadimi olan inqilabi rəhbəri imam Ayatullah Xomeyni və İbrahim Yəzdiyə, ölkənin prezidenti Əbülhəsən Banisədr, baş naziri Mirhüseyn Musəvi, Musəvinin şəxsi köməkçisi kimi ona yardım etməklə siyasətə gələn Əhmədinijad, əsl sənəti daş yonan olan, İnqilab Şurasının üzvü və bəzən də ona sədrlik edən Ayətullah Xamneyi, inqilab prokuroru Lacivərdi, SİPAH əməkdaşlarına və b. rast gəlirik. ”1978-ci ilin əvvəlində Səddam Hüseyn imamı İraqdan qovandan sonra, o, Fransaya sığınaraq, Yezdinin onun yanına köçüb, inqilabın ən önəmli nöqtəsində Fransada olub, Amerikanın Parisdəki səfirliyinin siyasi müşaviri Varren Zimmermana onun məktublarının daşınmasına ürəyi qızdığı birisi olduğunu anlatdığını” anlatmaqla Eluca Atalı inqilabın senarisinin başından bəri ABŞ-nın gizli oyunu

olduğunu və qərb dövlətlərinin əli ilə hazırlanıb həyata keçirilməsini geniş şəkildə izah edir. “Səkkiz yüz il İran taxtında Türk oturub idarə etdi” deyib ağzından od püskürən Xomeyni, Türklərə belə fürsəti bir daha verməmək üçün birləşən həm qərb güclərinin həm də Farsların siyasəti nəticəsində, Xomeyninin ”İngilislər Rza Pəhləvini hakimiyyətə gətirəndə kim idi narahat olan!” deməklə hakimiyyətə asanlıqla gələ biləcəyini düşünməsini, A və B planlarını necə hazırladığını və rejimin ayaqda qalması üşün hər iki plan arasında 30 il hamilə qaldığını göstərir. ”İslam İnqilabı qərbin A planı, ”qırmızı şiəlik” və onun digər bir tərəfi olan ”sol islam” B planı” idi. İnqilab zamanı Tehranda xidmətdə olan ABŞ səfiri Sillivanın məktubları, Fransanın ”Neville Obsevator” jurnalında çap olunan məqalələr, ABŞ-nın müdafiə naziri Harold Brounun qeydləri, ağasının xidmətində olan Musəvi Ərdəbili, Müntəziri, Dehqani, ruhani dövlət ideyasının banisi Əli Şəriəti kimi şəxslər və rejimin xidmətində olan vampir cildində olan pastarlar/jandarmlar haqqında bilgilər əsərin ciddi alqılanmasına kömək edir.

Bütün bu faktların fonunda yazar öz vətəninə və millətinə sadiq hakimiyyətin nə olduğunu işfa etmək üçün qurduğu ironik səhnədə özünün demokratiya anlayışını göstərməkdən çəkinmir. Ayətullah Xomeyni Ceyms Karterin ”Ölkəsinin qədrini bilənlər beş-on tümənlik hədiyyə verməkdən utanmazlar” fikrini tez-tez xatırlayır. Atatürkün Çanaqqalada aldığı siqar qutusunu İstanbul görüşündə Rza şaha hədiyyə verdiyi səhnəni canlandıran yazar əslində özünə Kuruş tarixçəsi ilə saxta tarix yaratmış fars hakimiyyətinin rəzil xislətini işfa edir. İronik səhnələri yaratmaqda Eluca Atalı məharətlidir. Xomeyni ilə Dehqani söhbətlərinin birində, kibir püskürən ağanın ”Kuruş nəkarədir, o gəlib mənim ibadət otağıma soxula?” bağırmasına Dehqani ”Kuruş qanı təmiz ari nəslindəndir, […] ağa o əsil farsdır, təmiz qandır! deyərək onu ikna etməyə çalışır. Burada ironiya həm də ondan ibarətdir ki, Dehqani “onun ata-anası bac-qardaş olublar” arqumentini əlavə edir.

Ölkədə kütləvi qətliamlar etməklə hakimi-mütləq olan qorxu faktoru kimi qüvvə ilə idarə edən rejim ölkəni bir kabus halına gətirməsini qələmə almaqda Eluca Atalı müvəffəqdir. İronik səhnələrdən biri də Xomeyninin “üstündən on iki il ötəndən sonra Əli Şəriətinin ölüsünü sorğu-sual” etməsi səhnəsidir. “Şəriətinin “İslam Respublikası” anlayışında həmçinin peyğəmbərin zamanındakı ilkin islama dönüş əsas rol oynayırdı. Yəni yeddinci əsr ərəb dövlət quruluşu ortaya çıxmalı idi“. “Bəlkə, Əli Şəriətinin öz vucudu olmayıb təhvil verilən, digəridir” deməsi ilə Şəriətinin ölüsündən belə qorxan Xomeyninin obrazında rejimin nə qədər alt yapısı olmayan, ideologiyası boş olan və gec-tez suquta uğrayacaq olan rejim olduğunu göstərmək niyyətindədir. Çünki yazar burada Müntəzirinin səsi ilə “Qərb gözləməkdə bizdən də səbirlidir, işi asta görər, amma usta görər” deməsi ilə paradoksallığı nümayiş etdirir. Şahid olduqlarıma görə, cəmiyyətimizdə bu gün geriyə baxıb “Necə oldu ki, İnqilaba yol verdilər? İran İslam Respublikasının yaranmasına niyə təkan verdilər?” tipli suallarla özünü yoran insanlar az deyildir. Eluca Atalı belə oxucuya da aydınlıq gətirir. Mollalar “Sosial bərabərlik bizim təməl prinsipimizdir, işıq, qaz, su, siz zəhmətkeşlərə havayı veriləcək! Gecə qapınızı sərbazlar döyərsə, qorxmayın , açın, ziyan çəkməzsiniz! Onlar sizin neftdən gələn gəlirinizi gətirəcəklər” kimi vədələr verməklə sadə xalqın etimadını qazandılar. Eluca Atalı, onların Pəhləvi şahlığı zamanı savadsız və yoxsul qalmış geniş xalq kütləsinin ehtiyacı olanları vəd etməklə hakimiyyətə gələ bilməklərini nümayiş etdirir. “Qərb hakimiyyəti bizim əlimizdən almaqdan ötrü yüzlərlə şəriəti doğmağa hazırdır” deyən varis imam hər zaman təşvişdə oldu, və rejimi yaşada bilmək üçün hər zaman bir birindən absurd ideyalar doğmağa çalışdı. Bu absurd ideyalardan biri də zindanlarda qanuni təcavüz üçün imam tərəfindən verilmiş dinə söykənən icazə idi.

Eluca Atalının “İran Hizbullah zindanında” romanı ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə, milli təfəkkürə, millətimizə çox böyük xidmət və gələcək nəsillərə böyük yazılı irsdir! Bu kitab

rəsmən İran İslam Respublikası rejiminə bir tokatdır! Bəli, Fatmanın mücadiləsindən 35 il keçsə də dünya hələ də İranda qadınların nələr yaşadıqlarını təsəvvür etməkdə acizdir! Bu il Güney Azərbaycanın Zəncan bölgəsindən olan siyasi məhbus Nərgiz Məhəmmədini Nobel Sülh Mükafatına layiq görməklə qərb hələ indi onların səsinin duyulmasını vacib bilir. Bəs biz Quzey Azərbaycanda və digər Türk dünyasında Güneyli bacılarımızın zülmündən, yaşam, insan haqqları və azadlıq uğrunda mübarizəsindən nə qədər xəbərdarıq və nə qədər onların səsinə səs qatırıq, onlara mənəvi dəstək olmağa çalışırıq?!

SƏADƏT KƏRİMİ

Gothenburg Universiteti, İsveç

2023.10.27